İLK COĞRAFYA OKULLARI

İSKENDERİYE COĞRAFYA OKULU

İnsan varoluşundan günümüze doğal ve beşeri mekanı anlamaya,resmetmeye ve tasvir etmeye çalışmıştır.Nitekim günümüzden 4714 yıl öncesinde yaşayanlar tuğla üzerine bir dünya haritası resmetmişler ,bu bilgiler ışığında Mısırlılar da 3614 yıl evvel papirüs kağıdı üzerinde bir altın madeni haritası yapmışlardır.Fenikelilerle birlikte ilerleyen deniz ticareti coğrafi bilgilerin zenginleşmesini sağlamıştır.Yunanlılar ise Tales ,Pyhagros,Herodot ve Aristotales gibi bilim adamlarıyla coğrafi bilgi birikim sürecine katkıda bulunmuşlardır.Strabon ise Anadoluyuda  içeren ve 17 kitaptan oluşan ''Geographika '' adlı eseriyle oğrafyanın gelişiminde önemli bir kilometre taşı olmuştur.

Bu birikim üzerine inşa edilen İskenderiye Coğrafya Okulu Erotosthenes tarafından kurulmuş ve asıl gelişimini Makedonya nın yıkılmasından sonra Atina da ki bilginlerin Mısır'a gitmesiyle gerçekleştirmiştir.Bu ekolden yetişen Batlamyus 8000 den fazla yerin dünya üzerinde ki konumunu hesaplamıştır.Müslümanların Mısır'ı fethinden sonra bu okul İskenderiye'den Antakya'ya nakledilmiştir.İskenderiye okulunun devrini tamamlaması Antakya da ki Eskül Okulu'nun kapanmasıyla bu okulun bazı din ve bilim adamları Mütevekkil döneminde Harran'a gelmiştir.İlkçağdan beri  var olan ve miladi 718-913 tarihleri arasında biim ve sanatta doruk noktaya ulaşan Harran Okulu'n dan  yunan ,iran  ve hint kültüründe yapılan tercümelerle yakından ilgilenmeye başlamıştır.Harran Okul'unun eski önemini yitirmeye başlamasıyla 9. yüzyılın ortalarında Irak 'da tasviri ''Irak Coğrafya Okulu'' orataya  çıkmıştır.Bu okulun önemli temsilcileri İbn Hurdazbih,Ya'kubi,Mes'udi,İbn'ul Fakih,İbn Rüsteh ve Kudema b Cafer oluyor. Eserlerinde  ekümenik /yaşanabilir bir dünya yı bir bütün olarak ele alıp ülkelrin tamamı hakkında bilgi vermişlerdir.Irak Coğrafya Okulunda yetişen İbn Hurdazbih ,İslam Dünyası adlı eserinde dünyayı ilk kez tarif eden bilim insanıdır.Sözü edilen eserde coğrafi bilgiler,astronomi,matematik,felsefe ve seyahat bilgileriyle karışık şekilde anlatılmıştır.Belh Coğrafya  Okulu ile aynı zaman gelişmeye başlayan ve İslam coğrafyasının batısını temsil eden Endülüs ,Bağdat merkezli Doğu İslam dünyasından geri kalmamış ,hatta bazı durumlarda daha da ileri noktalara ulaşmıştır.Bu çerçevede Belh ve Endülüs coğrafya okullarının aynı zaman diliminde etkileşim içinde olduğunu söylemek mümkündür.

     

                                    BELH COĞRAFYA OKULU

Irak Coğrafya Okulunun ardından x.yüzyılın ilk yarısında günümüzde Afganistan sınırları içerisinde yer alan Belh şehrinde bir bölgesel coğrafya okulu ortaya çıkmıştır.Horasan bölgesinde doğu-batı yönünde bir geçiş noktasında yer alan Belh söz konusu dönemde 'Şehirlerin Anası' olarak nitelendirilmiştir ve stratejik açıdan bir hayli önem kazanmıştır.Nitekim İslam öncesinde farklı din,kültür ve etnik kimliklerin havzası olan bu şehir İslamlaştırmadan sonra da bu özelliğini sürdürmüştür.Belh şehri tarihi sürecte İslam bilim ve kültür tarihine önemli katkılarda bulunmuştur.Belh coğrafya okulunun yazarları dünya tasvirinden çok İslam ülkelerinin coğrafyasını geniş ve ayrıntılı bir şekilde ele almıştır.Bu durum fetihlerle ve kavimlerin İslamiyeti kabulüyle İslam coğrafyasının özelliklerinin detaylı bir şekilde bilinmesi gerekliliği ile ilgili olmalıdır.Söz konusu bölgesel coğrafyaya geçiş olarak nitelendirilmektedir.Bazı araştırmacılar bu süreci yeni bir beşeri ve tarihi coğrafya ekolü olarak nitelendirmektedir.

      Belh coğrafya okulunun kurucusu doğa filozofu ve coğrafyacı Ebu zeyd ahmed sehl el belhi dir.Bağdat ta filozof kindi den ders alan belhi Orta Asya ya döndükten sonra 'Süver-ül Ekalim'adıyla bilinen coğrafya kitabını yazmış ömrünün son döneminde de İslam ülkelerinin çeşitli yerlerinin haritalarını çizmiştir.

     Belh coğrafya okulunda yetişen coğrafyacılar ilk kez islam ülkelerini bölgelere ayırmışlar ve her bölgenin ayrı bir haritasını çizmiştir.Merkezinde Mekke yi gösterdikleri bir yuvarlak dünya haritası çizen Belh coğrafyacıları Irak Coğrafya Okulu' nun aksine genel olarak coğrafi gerçekleri Kur-an ve hadislerdeki kavramlarla açıklamışlardır.İslam ülkelerini coğrafi bölgeler esasına göre taksim eden ve o bölgelerin haritalarını çizen Belh coğrafyacıları arasında yer almışlardır.Bu okulun ilk temsilcisi Ebu İshak İbrahim b.Muhammed El-farisi el-istahri'dir.

     Belh coğrafya okulunun ikinci önemli ismi İbn Havkal olarak bilinen Ebu-l Kasım Muhammed b. Havkal dır.İbn Havkal Kitabü Siretül Arz eserini yaklaşık 977 de tamamlamıştır.Doğum ve ölüm tarihi hakkında net bir bilgi yoktur.Havkal genç yaşından itibaren birçok memleketi gezmiştir.İslam dünyasının coğrafyasını tanımlamayı amaçlamasına rağmen islam dışı ülkeler hakkında hiç azımsanmayacak derecede değerli bilgiler aktarmıştır.İslam ülkelerini 22 başlık altında incelemiştir.

    Belh coğrafya okulu nun en parlak coğrafyacısı Maksidi olarak tanınmıştır. Maksidi islam memleketlerinin en uzak köşelerine seyahat etmiş ve ''Ahsenü't-tekasim fi ma'rifeti'l -ekalim''adındaki coğrafya eserini yazmıştır.Çok seyahat eden Maksidi önceki coğrafyacıların aksine yazdıklarının tümünü kendi deneyimlerine dayandırmıştır.